Art. 17 ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych zakłada, że o ile ustawa nie stanowi inaczej, prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim przysługuje jedynie autorowi. W kontekście wspomnianych uprawnień twórcy, warto omówić pojęcie dozwolonego użytku.
Dozwolony użytek umożliwia korzystanie z utworu, bez konieczności uzyskania uprzedniej zgody autora. Nie może to jednak godzić w interesy autora utworu, a więc naruszać w jakikolwiek sposób przysługujących mu z tytułu autorstwa praw. Co więcej, użytkowanie powinno mieścić się w granicach normalnego korzystania z utworu.
Podstawowym rodzajem dozwolonego użytku, jest ten na potrzeby własne. Przewiduje on możliwość korzystania z rozpowszechnionego wcześniej utworu w sposób nieodpłatny, bez konieczności pozyskania zgody autora dzieła. Uprawnienie to rozciąga się na osoby najbliższe dla korzystającego, w szczególności jego krewnych, powinowatych i znajomych. Art. 23 u.p.a.p.p., który zawiera wyżej wspomnianą definicję, określa także dwa bardzo istotne wyjątki od tejże reguły. Nie jest bowiem dozwolonym budowanie obiektu według cudzego, choćby udostępnionego projektu architektonicznego lub architektoniczno – urbanistycznego. Ponadto, o ile nie dotyczy to własnego użytku naukowego, niezwiązanego z celem zarobkowym, nie jest dozwolone korzystanie z baz danych, spełniających cechy utworów.
Dozwolony użytek to bardzo interesujące zagadnienie, które w dodatku ma bardzo szerokie zastosowanie. Wszyscy korzystamy lub korzystaliśmy z instytucji, których działalność w zasadzie opiera się na korzystaniu z jego dobrodziejstw. Ponadto, na pewno wielu z nas brało udział w wydarzeniach, podczas których wykonywane były utwory, właśnie na podstawie dozwolonego użytku. Ustawa o prawach autorskich i prawach pokrewnych reguluje powyższe kwestie w przepisach oddziału 3.
- Środki masowego przekazu
Dozwolony użytek ma bardzo istotne znaczenie w działalności środków masowego przekazu. Przepis art. 232 mówi, iż organizacje radiowe i telewizyjne mogą utrwalać za pomocą własnych środków utwory, na swoje potrzeby. Utrwalenia te należy zniszczyć w terminie 1 miesiąca od dnia wygaśnięci uprawnienia do nadania utworu. Powyższe nie ma zastosowania do materiałów archiwalnych, pochodzących z narodowego zasobu archiwalnego. W kontekście środków masowego przekazu istotny jest także dozwolony użytek z wykorzystaniem odbiorników. Daje on możliwość rozpowszechniania za pośrednictwem sieci kablowej lub anteny zbiorowej utworów, emitowanych przez inne organizacje telewizyjne lub radiowe. Rozprzestrzenianie to musi mieć jednak charakter nieodpłatny, odbywać się równorzędnie oraz bez naruszania integralności utworu. Odbiorcami mogą być osoby znajdujące się w jednym budynku lub kilku budynkach, obejmujących maksymalnie 50 gospodarstw domowych.
Do środków masowego przekazu odnosi się także bardzo istotny w świetle prawa autorskiego art. 25 u.p.a.p.p., zgodnie z którym prasa, radio i telewizja, mogą w celach informacyjnych rozpowszechniać, zarówno tłumaczone, jak i oryginalne, rozpowszechnione już wcześniej, sprawozdania z aktualnych wydarzeń, artykuły, poruszające tematy z zakresu polityki, religii, kwestii gospodarczych, chyba, że ich dalsze rozprzestrzenianie zostało zastrzeżone oraz aktualne wypowiedzi i fotografie. Istotnie, twórcom wymienionych utworów, za ich dalsze udostępnianie, przysługuje wynagrodzenie.
W granicach uzasadnionych celem informacyjnym, możliwe jest udostępnianie utworów lub ich fragmentów, powstałych podczas wydarzeń. Dozwolone jest także wykorzystywanie w materiałach przemówień lub fragmentów wystąpień publicznych w granicach uzasadnionych celem informacyjnym, z wyłączeniem publikacji zbiorów tychże utworów.
- Biblioteki, szkoły, archiwa
Działalność wyżej wymienionych instytucji opiera się niemalże w całości na użytku dozwolonym. Zgodnie z prawem autorskim, są one uprawnione do:
- Użyczania egzemplarzy utworów już rozpowszechnionych w zakresie działań statutowych organizacji – np. Wypożyczanie książek, czasopism.
- Zwielokrotniania utworów, znajdujących się we własnych zbiorach organizacji, celem uzupełnienia, zachowania lub ochrony tychże utworów – np. Udostępnienie odbiorcom kopii starego rękopisu
- Udostępniania do celów badawczych lub poznawczych zbiorów, za pośrednictwem systemów informatycznych – np. Wirtualne bazy bibliotek czy archiwów
Ponadto, placówki oświatowe mogą korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów, w celach dydaktycznych lub w ramach prowadzenia działalności naukowej. Wydawnictwa z kolei, w wyżej wspomnianych celach, mogą umieszczać w podręcznikach, wypisach lub antologiach fragmenty utworów lub drobne utwory w całości.
Istotne znaczenie dla życia szkół oraz uniwersytetów mają różnego rodzaju imprezy, angażujące ich społeczność. W czasie ich trwania, możliwe jest wykonywanie i odtwarzanie utworów, za pomocą nośników, znajdujących się w tym samym pomieszczeniu, co odbiorcy, jeżeli nie łączy się to bezpośrednio lub pośrednio z osiąganiem korzyści majątkowych.
- Uroczystości
W Polsce sporo świętujemy. Mamy wiele świąt o charakterze państwowym (np. Dzień Niepodległości), uroczystości lokalnych społeczności (np. Konecki Wrzesień, obchodzony rokrocznie w mieście Końskie, w województwie świętokrzyskim, dla upamiętnienia bohaterstwa żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego, działających na ziemiach koneckich), mamy także obchody o charakterze religijnym (np. Boże Ciało). Podczas obchodów wykonywane są różnego rodzaju utwory – np. pieśni patriotyczne, utwory muzyczne wykonywane przez orkiestrę czy wiersze. Jest to w pełni dozwolone, o ile celem uroczystości nie jest bezpośrednie lub pośrednie czerpanie korzyści majątkowych.
- Rozpowszechnianie dzieł plastycznych
Utwory plastyczne prezentuje się w zupełnie inny sposób niż przykładowo muzyczne, które mogą zostać wykonane niemalże w dowolnym miejscu na świecie, czy literackie, które podobnie jak utwory muzyczne można odczytać czy wyrecytować wszędzie. Wobec tego, konieczne jest odrębne regulowanie kwestii wystawienia ich na widok publiczny. Właściciel dzieła sztuki może przedstawić je publicznie, o ile nie wiąże się to bezpośrednio lub pośrednio z odnoszeniem korzyści majątkowych.
Wykorzystanie utworu plastycznego, jest bardzo istotne dla promocji wydarzeń z nim związanych, np. wystaw czy publicznej sprzedaży utworów. Zakres wykorzystania dzieła musi być spójny z celem jego rozpowszechniania – może objąć np. materiały promocyjne, takie jak ulotki, katalogi i albumy. Powyższe odnosi się także do promocji takich wydarzeń jak wystawy w muzeach, galeriach sztuki, salach wystawowych.
Co ciekawe, można rozpowszechniać utwory, wystawione na stałe w dostępnych miejscach, takich jak ulice, place, ogrody, jednak nie do tego samego użytku. Możliwe jest także rozprzestrzenianie utworów znajdujących się w atlasach i encyklopediach, jeżeli nawiązanie z twórcą kontaktu celem uzyskania zgody, byłoby w sposób szczególnie utrudniony. Powyższe nie odbiera jednak autorowi prawa do wynagrodzenia z tytułu dalszego udostępnienia utworu.
- Użytek na potrzeby osób niepełnosprawnych
Dozwolony użytek przewiduje możliwość rozpowszechniania utworów na potrzeby osób niepełnosprawnych. Użytek ten, powinien mieć związek z ich niepełnosprawnością, a utwór powinien być wykorzystany stosownie do stopnia niepełnosprawności odbiorców. Działania, związane z udostępnieniem nie powinny mieć charakteru zarobkowego. Korzystanie z utworu może mieć miejsce chociażby podczas zajęć w ramach terapii zajęciowej.
- Postępowanie sądowe i administracyjne
Niekiedy istnieje konieczność, by w ramach zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, postępowania sądowego, administracyjnego czy prawodawczego, wykorzystane zostały utwory. Ustawodawca zagwarantował odpowiednim organom taką możliwość w art. 332 u.p.a.p.p..
- Naprawy
Różnego rodzaju awarie przytrafiają się nam wszystkim. Zgodnie z art. 334 u.p.a.p.p., możliwe jest korzystanie z utworów w ramach naprawy sprzętu. Przepis ten uprawnia także do korzystania z utworów podczas prezentacji sprzętów. W u.p.a.p.p. swoje miejsce znalazła także regulacja, uprawniająca do używania utworów w związku z odbudową lub remontem obiektu budowlanego. Utwór ten powinien mieć charakter planu, rysunku lub innego ustalenia.
Dozwolony użytek wiąże się z szeregiem praw, ale także obowiązków. Podstawowym z nich jest wymienienie imienia i nazwiska twórcy utworu, którym się posługujemy oraz wskazanie źródła jego pozyskania. Należy pamiętać także, że dozwolony użytek często wiąże się także z koniecznością wypłaty autorowi utworu należnego mu wynagrodzenia.
W niniejszym artykule szczegółowo opisaliśmy zagadnienie dozwolonego użytku. W przyszłym tygodniu możecie spodziewać się artykułu o podobnej tematyce. Omówimy wówczas inne kluczowe dla korzystania z utworów pojęcia.
Jeżeli jesteś autorem i szukasz fachowej pomocy prawnej, napisz do nas. Mamy kilkuletnie doświadczenie w zakresie prawa własności intelektualnej. Chętnie doradzimy i odpowiemy na wszelkie pytania.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. Stan prawny na dzień 18.04.2023 r.
Zapraszamy do kontaktu:
Radca prawny Tomasz Furmanek
Tel. 600 096 607
E-mail: tomasz.furmanek@kancelariacarter.pl
